Centrale Bank van Suriname - Numismatisch Museum

Behalve met muntgewichtdozen konden munten ook met andere hulpmiddelen gewogen worden. In de zeventiende- en achttiende eeuw is wel gebruik gemaakt van een soort unster. Het eenvoudige weegapparaatje bestond uit een juk met schaalverdeling, een verplaatsbaar contragewicht en een lasthaak om de te wegen munt in vast te klemmen. Deze muntunster werden alleen gebruikt voor zilverstukken; voor het wegen van goudstukken waren ze kennelijk niet precies genoeg. Hun voordeel was gelegen in hun lage prijs: een klein unstertje was uiteraard veel goedkoper dan een gecompliceerde muntgewichtdoos. Zo�n unster was vaak geschikt voor weging van bijvoorbeeld twee of vier verschillende muntsoorten en hun onderdelen. De wipbalans of muntschaal is een eenvoudig apparaatje, dat in het begin van de negentiende eeuw door de Rotterdammer H.D.L. Ellinckhuysen werd uitgevonden en geoctrooieerd. Dit voorwerp was niet primair bedoeld voor gewichtscontrole van munten, maar voor de ontmaskering van valse en vervalste muntstukken. Met de wipbalans of muntschaal kon behalve de massa ook de diameter en de dikte van de munt worden gecontroleerd. De ene arm van het juk was voorzien van een vast contragewicht, op de andere waren uitsparingen aangebracht voor het Nederlandse tientje, vijfje en kwartje. Deze combinatie van twee gouden munten en een klein zilverstuk is merkwaardig, maar werd ingegeven door het feit dat er veel valse kwartjes in omloop waren. Het apparaatje werkte goed, maar toch is het waarschijnlijk niet echt populair geworden. Ellinkhuysens 5-jarige octrooi is niet verlengd. Verder werd van zijn uitvinding in Nederland niets meer vernomen. Des te meer sloeg het apparaatje aan in het buitenland. Samuel Harrison maakte ze al rond 1830 voor controle van de Engelse hele en halve gouden sovereign^[1]. Hij kreeg al spoedig navolgers, zowel in Engeland als daarbuiten. In de tweede helft van de negentiende eeuw en ook in Itali� en de Verenigde Staten zijn exemplaren gemaakt voor de eigen muntcirculatie. In dezelfde tijd ontwikkelde men in Engeland een variant op Ellinkhuysens wipbalans. Het belangrijkste verschil is dat de uitsparingen voor munten vervangen zijn door gleuven, waar de munten rechtop in stonden. Kennelijk is dit apparaatje in Nederland niet veel gebruikt, althans er zijn maar heel weinig exemplaren bewaard gebleven, van de zeventiende-eeuwse muntgewichtdozen kennen we er veel meer.

De handbalans is een uiterst simpel weegtoestel. Het bestaat uit twee spatelvormige delen, die in het midden scharnierend aan elkaar zijn bevestigd. Door ��n van armen vast te houden, loopt de andere vrij en daarop legt men een munt. In bepaalde positie kan dan vastgesteld worden of dat stuk volwichtig is: de andere helft van dezelfde arm vormt het contragewicht. Het aantal verschillende munten dat hiermee gewogen kan worden, is afhankelijk van het aantal posities dat op iedere helft is aangebracht. Wanneer dit type muntbalans bedacht is, is onbekend, maar er bestaan al Byzantijnse exemplaren voor controle van de solidus; in de wereld was het zeer gangbaar voor controle van de gouden dinar en de zilveren dirhem^[2]. Tot in deze eeuw is dezelfde vorm gebruikt in het Midden-Oosten, gemaakt van hout, been en metaal.

Engelsen en azen waren algemene trooise gewichtjes^[3] en daarom niet zonder meer geschikt voor weging van ��n bepaalde muntsoort. Het waren non-specifieke gewichtjes, heel anders dus dan de gewone muntgewichtjes. Bij controle van een willekeurige munt moest de massa opgebouwd worden uit een reeks van engelsen en azen. Hoewel deze werkwijze omslachtiger was, kon men zo volstaan met veel minder gewichtjes per doos. Een lijstje waarop de massa van iedere munt vermeld stond, was daarbij natuurlijk onmisbaar.

Met de moderne term �bankiersgewicht� wordt een groep zware gewichten aangeduid die gebruikt werden om een grote partij van ��n bepaalde muntsoort mee te wegen. Kon met de onderdelen van een pijlgewicht iedere gewenste massa worden bereikt, een bankiersgewicht had een vaste massa en was dus bedoeld voor een vaste hoeveelheid munten. De desbetreffende muntsoort wordt telkens op het gewicht vermeld, zoals bijvoorbeeld 1000 DVCATEN SONDER SACK.

[1] Goudstuk ter waarde van 1 pond, ingevoerd in 1816 als standaardmunt ter vervanging van de guinea toen Engeland overging op de gouden standaard.

[2] Algemene benaming voor de belangrijkste zilveren munt van en groot aantal Islamitische dynastie�n sinds de 7e eeuw.

[3] Gewichtstelsel genoemd naar het Franse handelscentrum Troyes.