Het reinigen van munten en penningen |
Inleiding
Het
reinigen van munten moet zeer voorzichtig gebeuren. Al te forse ingrepen zullen
namelijk meer bederven dan goedmaken. Zij kunnen niet alleen tot beschadiging,
maar zelfs tot uiteindelijke vernietiging van de munten leiden.
Ook
esthetisch gezien is het niet gewenst de munten te grondig te reinigen. Koperen
munten bijvoorbeeld zijn vaak overdekt met minerale lagen, die aangeduid worden
met de term patina. Wanneer het patina een mooi, egaal uiterlijk heeft, moet men
het zeker onaangetast laten. De kleur van patina kan afhankelijk van de
chemische samenstelling, zeer verschillend zijn. Er zijn vele schakeringen, vari�rend
van zwart en bruin tot grijs, blauw en groen. In het algemeen worden deze
patina�s op kunstvoorwerpen beschouwd als een verfraaiing en derhalve worden
zij op moderne penningen ook wel kunstmatig aangebracht.
Munten en penningen zijn gemaakt van diverse metalen. Men moet hen daarom op verschillende manieren schoonmaken. Afhankelijk van de metaalsoort zijn de reinigingsmethoden in categorie�n ingedeeld. Lees voordat met het schoonmaken begonnen wordt, de algemene regels door. Zij moeten strikt in acht genomen worden.
Algemene regels
Gedistilleerd
water
Gebruik bij het aanmaken van schoonmaakmiddelen en bij het gehele
reinigingsproces altijd gedistilleerd water. Dit is noodzakelijk omdat in
gedistilleerd water geen bestanddelen voorkomen die schadelijk zijn voor de
metalen. Deze treft men wel aan in regen- en leidingwater. Gedistilleerd
water kan dan ook niet door gekookt water vervangen worden.
Poetsen
Gebruik nooit zilver- of koperpoets en poets niet te lang met een doek. Laat
bij het behandelen van de munten gebruik van harde voorwerpen achterwege.
Door te poetsen krijgen de munten vaak een onnatuurlijke glans en door het
gebruik van harde voorwerpen ontstaan krassen. Het is aan te bevelen bij de
reinigingswerkzaamheden een borstel in plaats van een doek te gebruiken;
bijvoorbeeld een bijgeknipte tandenborstel of een nagelborsteltje.
Spoelen
Na elke behandeling moeten de munten goed gespoeld worden. Dit is erg
belangrijk. Worden de bij het reinigingsproces gebruikte stoffen als
citroenzuur of natriumbisulfaat (NaSO4) niet goed uit het metaal
verwijderd, dan kan dit leiden tot verregaande aantasting van de munten.
Wanneer de zuurresten, die achtergebleven zijn op de munten, in aanraking
komen met de zuurstof uit de buitenlucht, vindt er onder invloed van de
vochtigheid namelijk een sterk versnelde oxydevorming plaats.
Leg de munten in een bad met gedistilleerd water. Zij mogen niet op elkaar
liggen en moeten regelmatig omgedraaid worden. Wanneer deze werkwijze niet
gevolgd wordt, kunnen verkleuringen op de munten ontstaan. Een enkele keer
water verversen is noodzakelijk, omdat anders het water verzuurt en de
chemicali�n werken bij deze metalen tot diep in de munten door en zijn met
alleen spoelen niet te verwijderen. De behandelde munten kunnen daarom beter
geneutraliseerd worden.
Neutraliseren
Neutraliseren is evenals spoelen een methode om de ingrijpende werking van
chemicali�n stop te zetten. Het voordeel van neutralisatie is dat het
direct de werking van een bepaalde stof opheft. Een gebruikt zuur wordt
geneutraliseerd door middel van een loog en een loog door middel van een
zuur.
Dompel de met een zuur behandelde munt even onder in een bad met
bijvoorbeeld natronloog en huishoudsoda te gebruiken. Dit is een beduidend
zwakker loog en kan dan ook alleen gebruikt worden als de munten met een
zwak zure oplossing gereinigd zijn. Voor het neutraliseren van logen (zoals
bijvoorbeeld natronloog) zijn onder andere citroenzuur en natriumbisulfaat
te gebruiken.
Drogen
Het drogen van de munten moet grondig gebeuren. Zoals reeds is opgemerkt
vindt, mede onder invloed van de vochtigheid, oxydevorming plaats. Wanneer
de munten niet goed gedroogd zijn, hebben allerlei soorten verontreiniging,
die in de atmosfeer voorkomen, een grotere inwerking op het oppervlak,
waardoor zij veel sneller oxyderen. Het drogen kan gebeuren door de munten
op een van gaatjes voorziene plaat op de radiator van de verwarming te
leggen, nadat zij eerst met een zachte doek �handdroog� gedept zijn. Een
met nylon vliegengaas bespannen raamwerkje is ook goed te gebruiken.
Effectiever is het gebruiken van een haarfőhn. Hiermee kunnen de munten
goed en snel gedroogd worden
Veiligheid
Het is nodig bij het gebruik van diverse chemicali�n voorzichtigheid te
betrachten. Let er bij het maken van de oplossingen op dat de zuren in het
water gedaan worden en niet andersom (spetters!). Uit het oogmerk van
persoonlijke veiligheid zijn onmisbaar: een goed stofmasker (mondkapje),
handschoenen, veiligheidsbril of gelaatsscherm en een schone werkjas. Wees
ook voorzichtig met ammoniakdampen. Zij zijn erg ongezond voor de luchtwegen
en de longen. Het verdient aanbeveling om de werkzaamheden zoveel mogelijk
in een goed geventileerde ruimte te verrichten.
Milieu-eisen
Chemicali�n zijn behalve voor het milieu ook belastend voor degene
die ze hanteert: bij het schoonmaken van munten en penningen kan men niet
zonder zuren en basen, maar veilige zuren en basen bestaan niet!
Gebruikte
chemicali�n en hun samenstelling
ammoniak
(NH4OH)
oplossing: 1 deel ammoniak (in een concentratie van 25%) op 2 delen
gedistilleerd water.
ammoniumcarbonaat
((NH4)2CO3)
oplossing: 1 deel ammoniumcarbonaat op 4 delen gedistilleerd water.
azijnzuur
(CH3COOH)
oplossing: 1 deel azijnzuur (in een concentratie van 80%) op 15 delen
gedistilleerd water.
citroenzuur
(C6H8O7.H2O)
oplossing: 1 deel citroenkorrels op 4 delen gedistilleerd water. Bij gebruik
van citroenzuur ter behandeling van ijzeren, koperen of zinken munten niet
meer dan 150 gram op 1 liter gedistilleerd water gebruiken, dat wil dus
zeggen 1 deel citroenzuurkorrels op 7 delen gedistilleerd water.
fosforzuur
(H3PO4)
oplossing: 1 deel fosforzuur op 7 delen gedistilleerd water; 7 gram
gelatine per liter zure oplossing toevoegen.
huishoudsoda/natriumcarbonaat
(Na2CO3)
oplossing: 1 deel huishoudsoda op 4 delen gedistilleerd water.
Alle
genoemde chemicali�n zijn verkrijgbaar bij drogist of apotheker.
Goud
Gouden
munten en penningen vergen slechts weinig onderhoud, omdat goud niet oxydeert.
Moeten de munten toch gereinigd worden, dan kan het eerste vuil verwijderd
worden door ze te wassen met een zeepsopje. Dit sopje moet wel gemaakt worden
van een zachte, niet-bijtende zeep. Zijn de munten na deze behandeling nog niet
voldoende schoon, dan kunnen zij gereinigd worden door ze te laten weken in
citroenzuur. Na een paar uur, afhankelijk van de hoeveelheid vuil, de munten
afborstelen met een nagelborsteltje. Daarna volgt het proces van spoelen en
drogen zoals hierboven beschreven is. Wanneer na deze behandeling nog
onnatuurlijke vlekken met een donkerblauwachtig uiterlijk achterblijven, zijn
deze te verwijderen door middel van reductie door galvanisatie. Dit is het
oplossen van oxydatie door scheiding van zuurstof, chloor en zwavel uit
zuurstof-, chloor- en zwavel-verbindingen, waaruit de oxydatie op de
muntoppervlak bestaat. Deze werkwijze berust op de galvanische stroom, die
ontstaat wanneer twee verschillende metalen met elkaar in aanraking komen,
terwijl zij zich bevinden in een oplossing van meestal een loog met
gedistilleerd water. Het is ook mogelijk dat een zuur gebruikt wordt. Voor deze
methode gaat men als volgt te werk: Strooi op een stukje aluminiumfolie wat
huishoudsoda (een loog). Leg hier de munt op en strooi er nog wat soda overheen.
Vouw het stukje aluminiumfolie dicht en leg het zo ingepakt 10 a 20 minuten in
een klein beetje warm water (�80�; niet koken).
Nadat de aangegeven tijd verstreken is, verwijdert men het aluminiumfolie en
borstelt men de munt goed schoon. Hierna nog goed spoelen en drogen.
Zilver
Zilveren
munten worden na enige tijd bruin of zwart. De oorzaak van dit verkleuren is dat
het zilver onder invloed van verontreiniging in de atmosfeer, waaronder zwavel,
gaat oxyderen. Het is echter niet altijd raadzaam om deze aanslag volledig te
verwijderen. Bij Nederlandse provinciale en Romeinse munten bijvoorbeeld wordt
het uiterlijk niet fraaier. Zijn de munten erg vuil of overdekt met oxydekorsten
dan moeten zij toch gereinigd worden. Het vuil, zeker als het erg vast zit, kan
van zeer verschillende samenstelling zijn. Er zijn dan ook diverse mogelijkheden
om de munten, afhankelijk van het soort vuil, schoon te maken. Een moeilijkheid
hierbij is, dat niet altijd vooruit gezegd kan worden welke methode in het
desbetreffende geval het doelmatigste is. Het is dan ook aan te bevelen om
verschillende methoden eerst op minder waardevolle muntjes uit te proberen. Het
ergste vuil kan men, voorzover mogelijk, met een borsteltje verwijderen. Daarna
kan men een van de volgende methoden toepassen:
Behandeling
met ammoniak:
Laat de munten gedurende � 30 minuten weken in een ammoniakoplossing,
hierna de munten afborstelen, goed uitspoelen en drogen.
Behandeling
met citroenzuur:
Leg de munten een paar uur tot een dag, afhankelijk van de hoeveelheid vuil
en de dikte van de oxydekorsten, in een bad citroenzuur. Hierna volgt weer
de gebruikelijke handelwijze van het borstelen, spoelen en drogen. Deze
methode valt eventueel nog te verbeteren door op de bodem van het bad wat
ijzeren spijkertjes te leggen. Door middel van reductie heeft dan een
snellere reiniging plaats.
Behandeling
met een zure vloeistof:
Zilveren munten, die slechts licht gevlekt zijn, kunnen ook bevredigend
gereinigd worden door ze in te wrijven met een rauwe aardappel of door ze
onder te dompelen in hetzij zure melk hetzij warme azijn; hierna uitspoelen,
drogen en met een zachte doek opwrijven.
Verder
zijn er een aantal middelen onder allerlei verschillende namen
Koper,
brons en messing
Deze
metalen zijn het moeilijkst re reinigen. Een te agressieve behandeling kan de
munten onherstelbaar beschadigen. Men moet dus nog voorzichtiger te werk gaan
dan bij de andere metalen. Laat een mooi egaal patina onaangetast. Vuil en
oxydekorsten, die aan het uiterlijk van de munt afbreuk doen, moeten wel
verwijderd worden. Verschillende methoden zijn toe te passen. De tijdsduur van
de behandeling is sterk afhankelijk van de hoeveelheid vuil. Ook hier is het
weer raadzaam om de methode eerst op een goedkoop muntje uit te proberen,
voordat een zeldzaam exemplaar wordt behandeld. Het ergste vuil kan met een
nagelborsteltje verwijderd worden.
Reiniging
in een bad van soda en glycerine:
Leg de munten in een bad bevattende 10 delen natriumhydroxide (NaOH), 4
delen glycerine en 100 delen gedistilleerd water. Hierdoor verdwijnt de
groene aanslag van de koperen munten en worden de oxydekorsten grotendeels
opgelost. Is het noodzakelijk de munten nog verder schoon te maken, bedek ze
dan met een pasta bestaande uit 8 delen dierlijk lijm of gelatine, 150 delen
aluminium- of zinkpoeder, 4 delen glycerine en 10 delen heet gedistilleerd
water. Als deze pasta 24 uur op het metaal heeft kunnen inwerken, worden de
munten in heet water ondergedompeld. Hierdoor zal de pasta geheel oplossen.
Herhaling van deze behandeling zal leiden tot volledige verwijdering van
alle corrosielagen, zodat men het blanke metaal overhoudt; vaak is het
oppervlak dan wel erg pukkelig en geschonden. Hierna goed spoelen of beter
neutraliseren.
Behandeling
met citroenzuur:
Laat de munten 30 minuten tot 1 uur, afhankelijk van de hoeveelheid vuil,
weken in een bad citroenzuur. Voor koperen munten is dit een vrij agressieve
methode: stel ze dus niet te lang bloot aan het zuur. Hierna neutraliseren
en drogen.
Behandeling
met azijn of azijnzuur:
Dompel de voorwerpen even onder in azijn of azijnzuur water, waaraan
eventueel wat keukenzout toegevoegd
kan worden. De duur van deze behandeling is wederom afhankelijk van de
hoeveelheid vuil. Na deze behandeling de munten neutraliseren en drogen.
Behandeling
met ammoniumcarbonaat:
Vlekken op koperen munten kunnen verwijderd worden door ze enkele minuten te
laten weken in een oplossing van ammoniumcarbonaat in water. Hierna goed
borstelen, spoelen en drogen. De munten kunnen ook eventueel met de
oplossing ingewreven worden. Na het spoelen moeten ze even opgewreven worden
met een zachte linnen doek.
Koken
in sodawater:
Vaak kan men het doel van de reiniging eenvoudig bereiken door de munten te
laten koken in gedistilleerd water, waar wat huishoudsoda aan toegevoegd is.
Behandeling
met een zure vloeistof:
Vlekken op koperen munten kunnen ook verwijderd worden door ze in te wrijven
met karnemelk gemengd met keukenzout; alternatieven daarvoor zijn citroensap
of tafelbier. Hierna met heet water naspoelen en met een zachte doek
opwrijven.
Inwrijven
met zuurvrije vaseline:
Koperstukken, die slechts licht vervuild zijn, bijvoorbeeld tussen de
opschriften, kunnen schoongemaakt worden door ze met zuurvrije vaseline in
te wrijven. Laat deze enige tijd intrekken en veeg daarna met een schoon
watje de vaseline met het vuil van de munten af. Hierdoor blijft er een dun
vetlaagje achter, dat het koper of brons nagenoeg van de lucht afsluit en
oxydatie verhindert.
Gereinigd
koper blijft veel langer mooi als het direct na het neutraliseren en drogen met
een in petroleum gedrenkt doekje wordt ingewreven. De petroleum kan eventueel
vervangen worden door zuurvrije vaseline. Koper, brons en messing niet in
aanraking laten komen met ijzer, daar dit in vochtige lucht tot het ontstaan van
moeilijk te verwijderen vlekken en verkleuringen kan leiden.
Nikkel
en koper-nikkel
Veel
moderne munten zijn uit nikkel of koper-nikkel vervaardigd. Nikkel is een erg
hard metaal en bezit de duurzaamheid, die alle edelmetalen kenmerkt. Nikkelen
munten oxyderen niet en worden niet donker door zwavelverbindingen: zij zijn dus
zelden van een aanslag voorzien (nikkelen en ook ijzeren munten onderscheiden
zich van stukken van zilver en aluminium, doordat de eerstgenoemde magnetisch
zijn). Mocht er toch aanslag aanwezig zijn op de munten, dan kan men deze het
beste verwijderen door ze te reinigen met een in ammoniak gedrenkt watje. Hierna
spoelen en drogen.
IJzer
IJzer
is als muntmetaal niet bijster geschikt. Dit komt doordat ijzer buitengewoon
snel oxydeert, wat zich uit in roest. Roest op ijzeren munten echter vormt in
tegenstelling tot zinkroest geen beschermende laag. IJzer is dan ook vooral
gebruikt voor het vervaardigen van noodmunten. Er zijn verschillende methoden om
deze te reinigen.
Behandeling
met petroleum:
Leg de munten in een petroleumbad en wrijf ze na enkele uren met een watje
of doekje schoon. Dit is geen aangename methode vanwege de geur van de
petroleum.
Behandeling
met een zuur
Leg de munten in en bad citroenzuur of fosforzuur. Nadat aanslag en roest
verwijderd zijn, de munten neutraliseren en drogen.
Zink
Ook
zinken munten oxyderen buitengewoon snel. Het oorspronkelijke zilveren uiterlijk
wordt snel grauw en grijs. In tegenstelling tot de oxydatie bij ijzeren munten
beschermt de oxydatie bij zinken stukken het voorwerp voor verdere aantasting.
Zink is niet magnetisch. Zoiets als �zinkpest� bestaat niet, er is slechts
�tinpest�. De witte aanslag op de munten is dus geen ziekte, maar slechts
oxydatie. Daardoor ontstaan zinkroest (ZnO.CO.HO), zinksulfide (ZnS) of
zinkcarbonaat (ZnCO). De beste en gemakkelijkste methode om de grijswitte
zinkoxydatie te verwijderen is een behandeling met citroenzuur. Leg de munten 10
a 20 minuten in het zuur. De munten moeten gedurende deze tijd wel enige malen
omgedraaid worden. Hierna weer neutraliseren, borstelen en drogen. Het is aan te
bevelen de munten na deze behandeling in te vetten met vaseline of een andere
vettige substantie, omdat anders weer snel verkleuringen optreden.
Bron:
Het
reinigen van munten en penningen - Uitgave van Rijksmuseum Het Koninklijk
Penningkabinet, Leiden 1998
� 2008 Centrale Bank van Suriname